Cerkiew w Krempnej – Perła Łemkowskiej Architektury Sakralnej

W malowniczej dolinie Krempnej, u bram Magurskiego Parku Narodowego, stoi jeden z najcenniejszych zabytków drewnianej architektury sakralnej w Polsce. Cerkiew greckokatolicka pw. św. św. Kosmy i Damiana to autentyczny skarb zachodniej Łemkowszczyzny, który od ponad dwóch stuleci fascynuje odwiedzających swoją unikalną architekturą i bogatą historią. Ten wyjątkowy zabytek, wpisany na listę zabytków w 1985 roku, stanowi dziś kluczowy punkt Szlaku Architektury Drewnianej województwa podkarpackiego.

Kluczowe informacje

Cerkiew greckokatolicka pw. śś. Kosmy i Damiana powstała w latach 1778-1782 jako typowa budowla sakralna zachodniej Łemkowszczyzny. Ta trójdzielna świątynia o konstrukcji zrębowej prezentuje klasyczny układ z babińcem, nawą i prezbiterium, każde zwieńczone baniastymi hełmami. Obecnie obiekt pełni funkcję kościoła parafialnego rzymskokatolickiego pw. św. Maksymiliana Kolbe, zachowując jednocześnie swój oryginalny charakter i bezcenne wyposażenie.

Najważniejsze cechy cerkwi:

• Konstrukcja zrębowa na planie zbliżonym do kwadratu
• Trzy kopuły namiotowe z charakterystycznymi baniastymi hełmami
• Zabytkowy ikonostas z 1835-1836 roku z elementami z XVII wieku
• Klasycystyczna polichromia z motywami architektonicznymi
• Położenie w bezpośrednim sąsiedztwie Magurskiego Parku Narodowego

Historia cerkwi w Krempnej

Damiana w Krempnej sięgają znacznie dalej niż powstanie obecnej świątyni. Pierwsza cerkiew w tym miejscu istniała już na przełom XVI/XVII wieku, na co wskazują zarówno przekazy ustne, jak i cechy konstrukcyjne wieży, która może być reliktem starszej świątyni. Obecna budowla powstała w latach 1778-1782 miejscu wcześniejszej konstrukcji, częściowo wykorzystując materiały z poprzedniej cerkwi.

Historia obiektu obfituje w dramatyczne momenty. Podczas I wojny światowej niemal całej wsi uległa zniszczeniu, jednak cerkiew cudem przetrwała pożar. Po wysiedleniu ludności łemkowskiej w ramach Akcji “Wisła” w 1947 roku, świątynia przeszła na własność Skarbu Państwa. Od tego momentu była użytkowana zarówno przez grekokatolików, jak i rzymskich katolików, aż do 1971 roku, kiedy stała się wyłącznie kościołem obrządku łacińskim.

Przemiany w XX wieku

Kolejny remont cerkwi przeprowadzono w XIX wieku, następnie w latach 1893, 1930 i 1924, kiedy to dachy pokryto blachą zamiast tradycyjnych gontów. Zakupiono wówczas nowe dzwony w Samborze, które do dziś znajdują się w okolicy, choć już nie w oryginalnej wieży.

Architektura i konstrukcja

Cerkiew św. Kosmy i Damiana reprezentuje najlepsze tradycje typowych budowli sakralnych wznoszonych na zachodniej łemkowszczyźnie. Jej konstrukcja zrębowa oparta jest na tradycyjnych technikach ciesielskich, charakterystycznych dla sakralnych wznoszonych na zachodniej części regionu.

Charakterystyka zewnętrzna

Budowla składa się z trzech części ułożonych na osi wschód-zachód:

• Prezbiterium (część wschodnia) – prezbiterium znajduje się nad głównym ołtarzem
• Nawa (część centralna) – najobszerniejsza część z główną kopułą namiotową
• Babiniec (przedsionek zachodni) – nad którym wznosi się wieża z pochyłych ścianach

Wszystkie części zwieńczone baniastymi hełmami tworzą charakterystyczną sylwetkę. Wieża nad babińcem ma formę izbicy z pochyłymi ścianami, typową dla architektury regionu. Zakrystią dach pulpitowy przylega do prezbiterium od strony północnej.

Detale konstrukcyjne

Cechy konstrukcyjne budynku sugerują wykorzystanie zarówno nowych materiałów, jak i elementów z wcześniejszej budowli. Słupy wieży i niektóre elementy ścian sanktuarium mogą pochodzić jeszcze z XVII wieku. Zbieżność ścian sanktuarium ku górze to typowe rozwiązanie dla cerkwi tego regionu.

Wnętrze cerkwi

Wewnątrz nad nawą znajduje się imponująca kopuła namiotowa, podczas gdy babińcu strop płaski (otwarty strop belkowy) kontrastuje z monumentalnością głównej części. Chór śpiewaczy umieszczony jest formie galerii nad wejściem głównym, zgodnie z tradycją cerkiewną.

Polichromia i dekoracje

Wnętrza świątyni kopuła i ściany zdobi klasycystyczna polichromia z XVIII wieku, utrzymana w stylu iluzjonistycznym. Ściany sanktuarium pokrywają arabeski i ornamentyka kandelabrowa, stanowiące przykład wysokiego kunsztu artystycznego regionu. Zachodnią ścianę nawy zdobią również elementy tej wyjątkowej dekoracji.

Wyposażenie i dzieła sztuki

Najcenniejszym elementem wyposażenia jest ikonostas z lat 1835-1836, wykonany przez malarza Krasuckiego z Przemyśla. Unikalnością tego starszego ikonostasu jest obecność elementów z 1664 roku, co czyni go jednym z najciekawszych na całym Szlaku Architektury Drewnianej.

Elementy zabytkowe

• Czterostrefowy ikonostas z zachowanymi XVII-wiecznymi częściami
• Rząd deesis nad chórem z XVII wieku
• Rokokowy ołtarz główny z obrazem św. Mikołaja
• Kamienna figura św. Mikołaja z XIX wieku przed świątynią
• Feretron procesyjny z rzeźbioną figurą Matki Boskiej

Kamienna figura przed cerkwią pochodzi z słynnego ośrodka kamieniarskiego w Bartnem, znanego z wysokiej jakości rzeźb sakralnych.

Remonty i konserwacja

Historia remontów cerkwi to opowieść o walce z czasem i żywiołami. Kolejny remont przeszła świątynia w latach 1830, 1893, 1930, a także w 1972 roku. Jednak najbardziej dramatyczny okres nastąpił podczas gruntowny remont cerkwi w latach 2007-2013.

Katastrofa i odnowa

24 lipca 2007 roku dach nawy głównej wraz z kopułą runął do wnętrza świątyni, powodując znaczne zniszczenia. Został gruntownie odnowiony zarówno sam budynek, jak i jego wyposażenie. Wyposażenia przeprowadzono kompleksową konserwację, przywracając cerkwi dawny blask.

Podczas ostatnich prac pokrycie dachu zmieniono z blachy ponownie na tradycyjny gont, przywracając świątyni autentyczny wygląd.

Otoczenie cerkwi

Krempnej znajduje się w wyjątkowym otoczeniu przyrodniczym i kulturowym. Bezpośrednio przed świątynią stoi kamienna figura św. Mikołaja z XIX wieku, pochodząca z renomowanego ośrodka kamieniarskiego w Bartnem.

W pobliżu znajduje się również:

• Cmentarz z okresu I wojny światowej
• Pomnik zaprojektowany przez słowackiego architekta Dušana Jurkoviča
• Dawna dzwonnica z zachowanymi dzwonami cerkiewnymi
• Siedziba Magurskiego Parku Narodowego

Znaczenie kulturowe i turystyczne

Cerkiew w Krempnej stanowi jeden z najcenniejszych zabytków sakralnych zachodniej łemkowszczyźnie, będąc jednocześnie kluczowym elementem podkarpackiego Szlaku Architektury Drewnianej. Świątynia przyciąga turystów nie tylko swoimi walorami architektonicznymi, ale także jako żywy pomnik kultury łemkowskiej.

Współczesna funkcja

Obecnie obiekt pełni podwójną rolę – funkcję kościoła parafialnego dla lokalnej społeczności oraz muzeum i atrakcję turystyczną. Św. Maksymiliana Kolbe to oficjalne wezwanie obecnego kościoła, jednak jego cerkiewny charakter pozostał nienaruszony.

Cerkiew jest regularnie udostępniana zwiedzającym, szczególnie w sezonie letnim. Organizowane są tu również wydarzenia kulturalne i edukacyjne, promujące dziedzictwo łemkowskie regionu.

Najczęściej zadawane pytania

Kiedy została zbudowana cerkiew w Krempnej? Obecna świątynia powstała w latach 1778-1782, miejscu wcześniejszej budowli z XVII wieku lub przełomu XVI/XVII wieku.

Czy cerkiew można zwiedzać? Tak, cerkiew jest częścią Szlaku Architektury Drewnianej i stanowi ważną atrakcję turystyczną. Jest udostępniana zwiedzającym, szczególnie w sezonie letnim.

Jaka jest obecna funkcja cerkwi? Dawna cerkiew greckokatolicka obecnie pełni funkcję kościoła parafialnego rzymskokatolickiego pw św. Maksymiliana Kolbe.

Co można zobaczyć w środku? Wewnątrz nawa skrywa zabytkowy ikonostas z 1835 roku z elementami z XVII wieku, klasycystyczną polichromię oraz liczne dzieła sztuki sakralnej. Dolnej partii wnętrza świątyni kopuła robi szczególnie duże wrażenie.

Czy cerkiew ucierpiała podczas wojen? Cerkiew przetrwała I wojnę światową, mimo że niemal cała wieś została spalona. To rzadki przypadek ocalenia w regionie.

Podsumowanie

Cerkiew w Krempnej to wyjątkowy zabytek, który łączy w sobie walory architektoniczne, artystyczne i historyczne. Ta typowa budowla sakralna zachodniej łemkowszczyzny stanowi nieocenione świadectwo kultury i tradycji regionu. Szerszą nawą i bogatym wyposażeniem cerkiew przyciąga zarówno turystów, jak i badaczy architektury drewnianej.

Dla gości Czarnych Domków w Krempnej cerkiew stanowi must-see podczas pobytu w regionie. Jej bliskość Magurskiego Parku Narodowego czyni ją idealnym punktem wyjścia do eksploracji zarówno dziedzictwa kulturowego, jak i przyrodniczego Beskidu Niskiego.

Planując wizytę w tym wyjątkowym miejscu, warto pamiętać, że cerkiew reprezentuje nie tylko architekturę, ale całą cywilizację – świadczy o wielowiekowej obecności Łemków w tym regionie i ich niezwykłym wkładzie w rozwój kultury pogranicza polsko-słowackiego.